COVID 19: Voorlopig hoogtepunt van een systeem in crisis
Voorlopig bereiken we misschien de staart van wat we een tijd niet meer hebben gezien: een pandemie. Een internationale gezondheidscrisis die de wereld compleet op zijn kop zet. Een crisis die de tegenstellingen tussen arm en rijk op deze planeet nog groter maakt, gepaard gaat met nooit geziene inperkingen van vrijheden… die ook hoop op een beter sociaal en ecologisch perspectief opwekt.
Het is niet de eerste crisis in deze eeuw en ook niet de eerste uitbraak van een virus dat een groot deel van de wereld de schrik aanjaagt.
De eerste recente systeemcrisis kenden we in 2008 bij het uitbreken van de financiële wereldcrisis, na het failliet van de Lehman-Brothers bank in de Verenigde Staten. Banken dienden overal ter wereld recht gehouden te worden met steun uit de staatskas en ratingbureau’s als Moody’s regeerden de economie door de kredietwaardigheid van bedrijven, instellingen en landen van punten te voorzien als was het een gokbureau voor paardenrennen. Eens het grootste deel van de banken gered was op de rug van de belastingbetaler ging men over tot de gewone agenda van de dag.
Een paar jaar later, in januari 2011, brak de Arabische Lente uit. Volgens de Tunesische ex-minister van Financiën Hakim Ben Hammuda was dit “Een revolutie die de sociale kwestie op de agenda zetten en een scherpe kritiek formuleren tegenover de globalisering, die de ongelijkheid accentueerde.” Die leidt ondertussen steeds verder tot de delegitimering van politieke partijen die jaren de macht in handen hadden. Terwijl links daar geen alternatief op vindt of er niet in slaagt om zijn alternatief in de kijker te zetten, stijgen populisme, extreem-rechts en fake-news. Een paradox: hoe meer het bestaande neoliberale systeem zijn onkunde bewijst, hoe steviger de extreme varianten ervan in het zadel komen te zitten.
In hetzelfde jaar toont het nucleair ongeval in Fukushima dat onze technologie niet onfeilbaar is en dat het kapitalistisch wereldsysteem op zijn eigen adem trapt als het over vernietiging van natuur, mens en gezondheid aankomt. Verdere gevolgen zoals het uitsterven van soorten, het uitdrogen van de planeet en de opwarming ervan, zullen volgende jaren bovenaan de agenda blijven staan.
Vierde crisis, zegt onze Tunesische ex-minister, binnen het wereldsysteem is de vaststelling in 2013 dat China de eerste mondiale commerciële kracht is omdat zij in dat jaar voor het eerst de Verenigde Staten voorbij steekt in het aandeel van de handelsbalans: China neemt 11% van de mondiale commerciële bewegingen voor zich, de VS 10,3%. In haar kielzog volgen India, Brazilië, Argentinië, Turkije en Zuid-Afrika. Voor het eerst verliest het Westen zijn handelsdominantie.
We kunnen zo nog een tijdje doorgaan: de democratische crisissen, de vluchtelingencrisis, humanitaire crisis, landbouwcrisis, klimaatcrisis,…
Virussen
Ook onze covid-19-virussen hebben een geschiedenis achter de rug. In 2002-2003 kenden we het SARS-virus (Severe Acute Respiratory Syndrome), net als Covid-19 een coronavirus. Ruim 8.000 mensen werden ziek van het virus en 774 overleefden de besmetting niet. Dat viel dus nog mee. In 2009-2011 was er de Mexicaanse Griep. Het virus veroorzaakt klachten die vergelijkbaar zijn met gewone griepverschijnselen. Wereldwijd stierven tussen de 123.000 en 203.000 mensen aan de Mexicaanse Griep. In 2012 zagen we het MERS-virus. Het geeft ongeveer dezelfde klachten als SARS. Er zijn intussen 640 mensen overleden aan dit Middle East Respiratory Syndrome-virus. Klein bier misschien, maar wel duidelijke verwittigingen voor wat er nog komen kon.
Economie
Een virus maakt niet alleen slachtoffers door zijn eigen aard, maar ook door de omstandigheden en de omgeving waarin het uitbreekt. Of door stedenbouwkundige aspecten (het dichtbevolkte Vlaanderen legt het af tegen Wallonië) en de manier waarop men met zijn eigen gezondheidszorg omgaat. Zijn onze gezondheidssectoren niet al jaren wereldwijd het slachtoffer van bezuinigingen? En waartoe dienden die bezuinigingen? Om begrotingen recht te trekken die men nu plots niet meer hoeft recht te trekken? Om aandeelhouders extra te verlonen en dienstverlening af te breken? Vinden we het normaal dat geneesmiddelen en vaccins enkel op de markt ontwikkeld worden als bedrijven daar kunnen aan verdienen of de overheid ze in die mate sponsort dat men ze als gemeenschap evengoed zelf kan ontwikkelen?
In de sector van de rusthuizen vielen tot nog toe het grootste aantal slachtoffers te betreuren. Kan daar op de achtergrond de situatie in sommige conglomeraten van privérusthuizen (waar al jaren schandalen uitbreken rond hygiëne, veiligheid en personeelstekort) geen rol spelen?
Onze economie is uitgeput en niet meer afgestemd op het redden van duizenden mensen. De vrije markt met zijn opeenvolgende overproductiecrisissen, sleept zich voort. “Terwijl de meeste media stellen dat de crisis het gevolg is van het Corona-virus, wil ik het omgekeerde stellen” zegt econoom Eric Toussaint van CADTM: “In 2018 en 2019 diende de Federal Reserve ook al voor miljoenen dollars tussen te komen om het systeem te redden. Natuurlijk zal wat volgt ongezien zijn in de laatste zeventig jaar, maar bijvoorbeeld de autoverkoop was al voor Corona in mekaar gestort in China, India, Duitsland etc. Bijna alle industriële sectoren waren sinds begin dit jaar in crisis, onder meer door de verschillende handelsoorlogen die de VS uitvechten met Iran, China, West-Europa.”
Wat heeft dit nu nog te maken met klimaat?
De wetenschappers die bestuderen hoe ziekten ontstaan in een veranderende omgeving wisten dat dit moment zou komen. Door de klimaatverandering komen uitbraken van ziekten vaker voor en worden ze gevaarlijker.
De Amerikaanse onafhankelijke onderzoekswebsite Pro Publica gaat dieper in op de risico’s die we nemen en gaat uit van de stelling dat “In de afgelopen decennia het aantal opkomende infectieziekten die zich onder mensen verspreiden - met name coronavirussen en andere aandoeningen van de luchtwegen waarvan wordt aangenomen dat ze afkomstig zijn van vleermuizen en vogels - explosief gestegen is. Een nieuwe opkomende ziekte duikt vijf keer per jaar op. Een studie schat dat er al meer dan 3.200 stammen van coronavirussen bestaan onder vleermuizen, in afwachting van een kans om over te springen naar mensen.”
De ziekten zijn er misschien altijd al geweest, diep begraven in wilde en afgelegen plaatsen die buiten het bereik van mensen liggen. Maar tot nu toe waren de natuurlijke verdedigingssystemen van de planeet beter in staat om ze af te weren. Vandaag de dag is de opwarming van het klimaat die verdedigingssystemen aan het afbreken, waardoor een catastrofaal verlies aan biodiversiteit ontstaat dat, in combinatie met roekeloze ontbossing mensen dichter bij de natuur duwt en de poorten opent voor de verspreiding van ziekten.
Wetenschappers bestuderen al jaren de coronavirussen in het zuiden van China en waarschuwen dat de snelle klimaat- en milieuverandering daar nieuwe virussen stimuleert om naar de mensen toe te springen.
Er zijn drie manieren waarop het klimaat invloed heeft op opkomende ziekten: ontbossing en industriële landbouw, het verhogen van temperaturen dat zorgt voor een uitbreiding van de regio’s waarin muggen en andere insecten een grote rol spelen bij overdracht van ziekten (Dengue, Malaria…) en het smelten van ijslagen waarin oude virussen verborgen zitten, zoals de Antrax die in 2016 uit een bevroren rendier vrijkwam.
De opwarming van het klimaat is een van de belangrijkste oorzaken van het grootste - en snelste - verlies aan soortenrijkdom in de geschiedenis van de planeet. Heeft dat met COVID-19 en andere virussen niets te maken? Omdat veranderende klimaatpatronen soorten dwingen naar nieuwe gebieden te verhuizen is deze zogenaamde biodiversiteit van cruciaal belang. De natuurlijke verscheidenheid van planten en dieren geeft elke soort meer veerkracht tegen bedreiging en biedt een delicaat vangnet voor natuurlijke systemen. Naarmate de diversiteit afneemt, wordt het evenwicht verstoord en zijn de resterende soorten zowel kwetsbaarder voor menselijke invloeden als, volgens een baanbrekende studie uit 2010 in het tijdschrift Nature, eerder geneigd om krachtige ziekteverwekkers mee te nemen.
Wereldwijd blijft volgens het World Resources Institute slechts 15% van de bossen van de planeet intact. De rest is kaalgekapt, gedegradeerd of versplinterd tot het punt dat ze de natuurlijke ecosystemen die ervan afhankelijk zijn, ontwrichten. Naarmate de bossen afsterven en ook graslanden en wetlands worden vernietigd, neemt de biodiversiteit nog verder af. De Verenigde Naties waarschuwen dat het aantal soorten op de planeet al met 20% is gedaald en dat meer dan een miljoen dier- en plantensoorten nu met uitsterven bedreigd worden.
In het tijdschrift Proceedings of the Royal Society B zegt men dat grotere zoogdieren, die teloor gaan door jagers, houthakkers of verschuivende klimaatpatronen, vrij spel geven aan kleinere soorten (vleermuizen, ratten en andere knaagdieren) aangezien ze veerkrachtiger zijn voor het aangetaste milieu ofwel beter onder de mensen kunnen leven. Het zijn deze kleine dieren, die erin slagen om voedsel te vinden in vuilnisbakken, die zich het best blijken aan te passen aan het menselijk ingrijpen en die toevallig ook ziekten verspreiden. Knaagdieren alleen al zijn verantwoordelijk voor meer dan 60% van alle ziekten die van dieren op mensen worden overgedragen, zo vonden de onderzoekers.
De warmere temperaturen en de hogere regenval die gepaard gaan met de klimaatverandering zullen het knaagdierprobleem ongetwijfeld verergeren, met alle rampzalige gevolgen van dien. In 1999 bijvoorbeeld viel er in delen van Panama drie keer zoveel regen als gewoonlijk. De rattenpopulatie explodeerde, vonden onderzoekers. Dat zelfde jaar kwam voor het eerst in Panama het Hantavirus te voorschijn, een fatale longziekte die door het speeksel, de ontlasting en de urine van ratten en muizen wordt overgebracht.
In Maleisië zorgde de snelle kaalkap van de bossen (om plaats te maken voor palmplantages) voor een concentratie van fruitvleermuizen. Terwijl de vleermuizen zich aan het fruit tegoed deden, lieten ze stukjes voedsel van de takken, samen met hun urine, in de varkensstallen van de omgeving vallen, waar ten minste één varken verondersteld wordt er een paar te hebben gegeten. Toen het varken werd geslacht en op de markt gebracht, zou een uitbraak zijn verspreid door de man die het vlees behandelde. Het Nipahvirus sprong over en meer dan 100 mensen stierven.
Ook teken en muggen gedijen nu op plaatsen waar ze zich nooit eerder hebben gewaagd. Als tropische soorten naar het noorden trekken, brengen ze gevaarlijke ziekteverwekkers met zich mee. Het Zikavirus en ook Chikungunya (een muggenvirus dat zich manifesteert door hevige gewrichtspijn) was ooit ongezien in de Verenigde Staten, maar beide werden in de afgelopen jaren lokaal overgedragen in het zuiden van Texas en Florida. Binnenkort zullen ze zich verder naar het noorden verspreiden. Volgens een studie uit 2019 in het tijdschrift PLOS Neglected Tropical Diseases zullen ziekteverwekkende muggen in 2020 uiteindelijk 500 miljoen meer mensen bereiken dan nu.
"Het risico op lange termijn van Dengue kan veel hoger zijn dan COVID-19," zei Scott Weaver, de directeur van het Institute for Human Infections and Immunity van de University of Texas Medical Branch in Galveston. "Het is een ziekte van arme landen, dus het krijgt niet de aandacht die het verdient. We zitten op dit moment op een zeer gevaarlijk pad. De trage actie rond klimaat heeft een dramatische opwarming en grootschalige milieuveranderingen onvermijdelijk gemaakt en ik denk dat meer zieken daar een gevolg zal van zijn.”
Twaalf maanden voordat het eerste geval van COVID-19 werd gediagnosticeerd was het Amerikaans Agentschap voor Internationale Ontwikkeling in de afgelegen lommerrijke jungle van de provincie Yunnan in Zuid-China op jacht naar wat het geloofde een van de grootste gevaren voor de beschaving te zijn: een vijver van opkomende virussen. Een decennium van studie had daar een patroon van obscure ziekten geïdentificeerd die afgelegen dorpelingen troffen. Zij gebruikten vleermuizenmest in de landbouw. Wetenschappers traceerden tientallen nieuwe virussen in grotten die bewoond werden door hoefijzervleermuizen. Yunnan onderging een enorme verandering. Er kwamen woontorens en hogesnelheidsspoorlijnen, terwijl de provincie een duizelingwekkende ontwikkeling doormaakte die werd aangewakkerd door tientallen jaren van Chinese economische expansie. Met elke gekapte boom kromp het leefgebied van de vleermuizen in, waardoor de virussen die ze met zich meedroegen op een ramkoers met de mensheid kwamen te liggen. Tegen het einde van 2018 waren er epidemiologen die zich schrap zetten voor wat zij een grote ramp noemden en in dezelfde periode sloot USAID onder druk van Trump het programma af.
Het verlies is immens. De onderzoekers geloofden dat ze op het punt stonden om een doorbraak te bereiken, om op basis van de genen van de coronavirussen die ze uit de hoefijzervleermuis hadden gehaald, te beginnen met vaccins. Ze voerden jarenlang campagne om beleidsmakers te laten nadenken over wat ze hadden geleerd en ze dachten dat hun onderzoek de regeringen letterlijk een kaart kon opleveren van hot spots die de volgende pandemie zou kunnen voortbrengen. Dit had er kunnen voor zorgen dat de wereldgemeenschap beter voorbereid was op COVID-19 en de toekomstige varianten die komen opzetten.
Filip De Bodt
Dit artikel is eerder verschenen in onze publicatie 'Covid en klimaat, zelfde straat (zonder einde)'
Mits vrije bijdrage op rek.nr van Climaxi BE40 0016 3236 1163, met vermelding 'Covid en klimaat', wordt een gedrukt ex. van de brochure naar je thuis gestuurd.
Meer info kan je bekomen via deze email