Het virus als kantelpunt
Nick Meynen is al jaren een vaste waarde als schrijver van kritisch geïnspireerde en ecologisch gefundeerde boeken. In zijn nieuw boek analyseert de schrijver COVID-19 en brengt het virus in verband met het neoliberalisme. Een interview door Katrin Van den Troost.
KVdt: Jouw nieuwe boek, ‘De val van Icarus, het virus als kantelpunt’, bouwt verder op een vorig boek: ‘Frontlijnen, een reis langs de achterkant van de wereldeconomie’. Je stelling in je nieuwe boek is dat onze samenleving gevallen is en dat we op een moment zijn van reflectie en verandering. Zijn we echt gevallen?
NM: Icarus staat bekend voor hoogmoed voor de val. De titel van mijn nieuw boek is een knipoog naar twee zaken. Eerst is er de val van de VS op het wereldtoneel. Trump als de moderne versie van Icarus. Anderzijds zie ik dit moment als het einde van een economisch tijdperk. Zelfs het IMF (Internationaal Monetair Fonds) heeft het neoliberalisme in 2020 dood verklaard. Dat is ook het einde van meer dan 50 jaar dominante neoliberale economische theorie. Trump en het neoliberalisme vielen al, maar er komen misschien nog veel grotere schokken aan. De klimaatverandering ziet er bijvoorbeeld veel bedreigender uit. Maar we zijn als mensheid hard genoeg gevallen om even stil te staan en na te denken hoe we het misschien anders kunnen doen. Deze pandemie zie ik als een kans om het helemaal anders te doen, nadat we recht gekrabbeld zijn. Anders nadenken over werk, mobiliteit, voeding. Ik zie veel kansen die voortkomen uit deze pandemie. Overheden worden door de omstandigheden gedwongen om het anders aan te pakken. Het Verenigd Koninkrijk nationaliseert ineens de spoorwegen. Boris Johnson die zegt ‘there is such thing as a society’ waar Margaret Thatcher toch het tegendeel beweerde. Dit zijn uitspraken die een jaar geleden onmogelijk werden geacht. In dat opzicht zijn we hard genoeg gevallen om grote veranderingen teweeg te brengen die positief kunnen zijn. Maar dat sluit niet uit dat we nog harder op ons gezicht gaan in de toekomst.
KVdT: Je legt in je boek de link met de geopolitiek en de groei van de greep van China op de mondiale politiek. Hoe zie je de positie van China?
NM: Het voorbije jaar leek op het eerste zicht voor China een heel slecht jaar te worden op mondiaal politiek vlak. Uiteindelijk is het voor hen een heel goed jaar geworden in termen van uitbreiding van hun macht op het wereldtoneel. Zij hebben gebruik gemaakt van de omstandigheden. Terwijl wij in de lappenmand liggen en naar onze navel aan het staren zijn is China heel hard bezig om aanwezig te zijn: in maart bijvoorbeeld al in Italië met medische teams ter plekke. Europa had tot mei nodig om een beetje een vorm van Europese solidariteit te bewerkstelligen. De laatste maanden zie je dat China met meer dan twintig landen een contract aan het sluiten is voor vaccins, terwijl wij volop vaccins aan het hamsteren zijn. We hebben nu reservaties voor drie vaccins per Westerling terwijl 9 op 10 mensen wereldwijd geen vaccins gaan krijgen. China springt in het gat dat de VS en de EU achtergelaten. Trump is overal uit teruggetrokken: uit het klimaatakkoord, het akkoord met Iran, de Wereldgezondheidsorganisatie, de Unesco,… In dat gat is China de afgelopen vier jaar al gesprongen en nu komen zij met vaccins. Dat werkt als ijzerpoeder voor een dikke magneet in de binnenzak van president Xi Jinping. Want de loyaliteit van de landen die de vaccins krijgen, verschuift van het Westen naar China. Het is het einde van het tijdperk waarin de Verenigde Staten de plak zwaaien. Er werd altijd gezegd ‘China is the upcoming challenger of the hegemone of VS’, wel het is gebeurd. Ze zijn de wereldmacht. Echt vrolijk wordt men daar niet van.
KVdT: Is dit het einde van het neoliberaal model?
NM: Uiteraard probeert China dat te koppelen aan een strijd van bestuursmodellen: als jullie nu falen ondanks jullie voorsprong, toont dit aan dat het bestuursmodel van het Westen heeft gefaald. Dit is een heel gevaarlijke evolutie. Ik denk dat we twee uitersten hebben: doorgedreven sociale controle in China en vrijheidsextremisme in de VS. Er is denk ik wel een derde weg tussen die twee. Dat is de weg die ik zie voor Europa. Wij kunnen, nee moeten het anders aanpakken.
KVdT: Wat is de impact van de coronacrisis op de klimaatverandering?
NM: Het klimaatthema is niet naar de onderkant van de stapel verwezen door de coronacrisis. Er zijn pogingen geweest vanuit Oost-Europa en meerdere steenkoollanden om de groene omslag te vertragen omwille van economische recessie. Dat heeft niet gepakt. De Green Deal kreeg vorm en geeft een duidelijk signaal. Is dit voldoende? Natuurlijk niet. Er is bijvoorbeeld strijd nodig tegen gaslobbies en groepen die fossiele brandstoffen nog steeds naar voor willen brengen.
KVdT: Kan je klimaatverandering oplossen in een systeem waarin vrije markt het dominante economische gegeven is?
NM: Neen, dat kan niet. Er is nu een heel grote focus op CO₂-reductie en groei, maar dat is niet voldoende. European Environmental Agency publiceerde een nieuwe briefing ‘growth without economic growth’, zelfs zij zeggen nu dat groei niet meer eindeloos kan blijven duren. Zij zien vervuiling als inherent verbonden aan steeds meer groei. Dat is eigenlijk historisch, want dat is wat wij tien jaar geleden vertelden. Dat maakt een verschil. Ik luisterde ook naar Ursula Von Der Leyen die voor een conferentie van vakbonden vertelt dat ze terug wil naar het BBP (Bruto Binnenlands Product) van voor de economische crisis. Ze zegt veel goede dingen en is een hele verademing tegenover Juncker, maar daar slaat ze dus de bal nog mis. We kunnen binnen onze planetaire grenzen niet terug keren naar eeuwige economische groei. De wetenschap daarover is heel duidelijk maar de politieke wereld zit nog in de grote ontkenning. We moeten beginnen aan een kleinere economie met minder werkuren en meer welzijn voor ons allemaal.
KVdT: Zie je dit vertaald in Europese wetten?
NM: Ik heb het laatste jaar met deze nieuwe commissie het gevoel dat we steeds meer mensen zien die het nieuwe paradigma omarmen. Afgelopen jaren werden we geregeerd door Juncker, afgevaardigde van Luxemburg, het fiscaal paradijs van Europa. Daarnaast had je Barroso die eigenlijk werkte voor Goldman Sachs. Met Ursula Von der Leyen zien we nu een totaal andere wind. Zij heeft een medische achtergrond. Zij zegt in woorden vaak bijna hetzelfde als wat wij zeggen, in concrete wetten en beleidsdaden blijft ze nog vaag.
KVdT: Je verwijst in je hoofdstuk #BeternaCorona naar het ‘politiek neutrale’ milieuactivisme. Hoe moet milieuactivisme er voor jou uitzien?
NM: Politiek is het collectief maken van keuzes die gebaseerd zijn op ideologieën. Ideologieën zijn een pakket aan ideeën, op basis daarvan worden keuzes gemaakt. Dat doen we veel te weinig in België. Volgens The Economist is België zelfs afgezwakt van een ‘democracy’ naar een ‘flawed democracy’, een verzwakte democratie. Hun score voor ons land was de laagste van alle Europese landen ten Westen van het vroegere IJzeren Gordijn. Ze geven de ongelooflijk lage burgerparticipatie in het beleid als hoofdreden. België is het land van de partijvoorzitters. Er zijn een paar voorzitters die bepalen wat er gebeurt in dit land en het parlement moet bijna enkel ja-knikken. Als het milieuprobleem het neoliberaal gedachtengoed als basis heeft… dan moeten we dat aanpakken. Anders zijn we als milieuactivisten enkel bezig met het dweilen met de kraan open. Als het nu gaat bijvoorbeeld over het opheffen van barrières voor meer vrije handel, dan heeft het bijna geen zin om tegen één soort vrijhandelsakkoord te zijn. Barrières zijn er meestal als bescherming van mens en milieu. We moeten als milieuactivisten het probleem dus bij de bron aanpakken. De bron is het gedachtengoed dat zegt dat je altijd maar moet blijven globaliseren, een kleinere overheid nodig hebt en de markt maar moet laten doen. De slotsom van deze vrije markt, dat is klimaatverandering, pandemie, conflicten. We moeten dus zoeken naar manieren hoe we ons economisch systeem anders kunnen organiseren. En daarbij mogen we niet vervallen in een lichtschakelaardiscussie tussen kapitalisme en communisme, zo werkt het echt niet.
KVdT: We kennen je ook van je vorige boek Frontlijnen. Ook in dit boek haal je aan dat we moeten stoppen met graven als we al in de put zitten. We moeten dus stoppen met grondstoffen uit de grond te halen. Hoe vertel je dit tegen arbeiders die werken in mijnen? De boodschap die Joe Biden nu geeft (steenkoolmijnen gaan sowieso dicht) valt in het verkeerde keelgat van gemeenschappen die opgebouwd zijn rond deze oude industrieën. Hoe geraken we hieruit?
NM: Dat is een typisch voorbeeld van hoe Joe Biden, als typische liberaal, kan leren van Europa: je laat die mensen niet in de kou staan. Kijk naar Spanje, daar is de overheid erin geslaagd om de volledige steenkoolmijnsector te sluiten zonder één staking. Dat is omdat het aanbod naar de werknemers zo fantastisch groot was. Men geeft daar garanties naar inkomen en vinden van ander werk toe. Een overslag naar een andere economie kan als je een overheid en vakbonden hebt die zich engageren om het op een manier te doen waar iedereen beter van wordt. Als je het overlaat aan de vrije markt neemt niemand verantwoordelijkheid voor het grotere geheel.
KVdT: Je haalt in je boek aan dat we geld moeten bijdrukken. Momenteel gebeurt dat al, maar sijpelt het niet door naar de reële economie. Het blijft plakken bij aandeelhouders of andere constructies. Hoe zorgen we er voor dat bijgedrukt geld wel naar de mensen gaat?
NM: Ik zie positieve dingen gebeuren. Zo is er de Amerikaanse econoom Stephanie Kelton die de Modern Monetary Theory verspreidt en in het team van Berny Sanders zat. Zij vertelt dat overheden nu door de enorm lage rente in staat zijn om geld bij te drukken en dit rechtstreeks aan mensen kunnen geven om de economie weer op te bouwen. Dit is een alternatief voor wat we na de crash in 2008 hebben gedaan. Toen hebben we overal besparingen opgelegd. Dit is een andere manier om aan geld te geraken, maar het is duidelijk dat dit heel nefast is geweest. Die besparingen op alles, van pensioenen tot ziekenhuizen, waren een transfer van arm naar rijk. Momenteel gaat een groot deel van het bijgedrukte geld naar het recovery package van Europa voor de heropstart van de economie na de coronacrisis. Dit geld wordt wel geïnvesteerd in een nieuwe economie. We kunnen bijvoorbeeld zien dat er echt moeite wordt gedaan om geen subsidies naar gas of olie-industrieën te laten gaan. De strijd is nu bezig op nationaal niveau over waar dat Europese geld naar toe mag gaan. Wat er nog ontbreekt is dat we naar een schuldherschikking moeten gaan binnen Europa. We zitten met een historische schulderfenis en heel vaak gaat het om geld dat besteed werd aan verkeerde dingen zoals fossiele brandstoffen. In de laatste 5000 jaar heb je grosso modo om de vijftig jaar een grootschalige schuldherschikking gehad. Zo kan je de economie weer opbouwen zonder dat blok aan je been. De laatste keer dat we dit gekend hebben in Europa is in 1953, na de Tweede Wereldoorlog. Griekenland heeft toen een grote schuld kwijtgescholden aan Duitsland voor de schade die de Duitsers daar hadden aangericht. En dat is wat we nu ook nodig hebben. De meeste schulden in Europa zijn die tussen Europese landen, we hebben dus nood aan meer pan-Europese solidariteit. Zowel op vlak van schuldkwijtschelding als vaccins. Maar dan moeten we de nationalistische trekken achter ons laten want daar maken we onszelf mee kapot.
Katrin Van den Troost
Uitgeverij EPO. 2020. Paperback. 147 pagina’s. €15. Bestellen via info@ecofair.be
Dit artikel is eerder verschenen in onze publicatie 'Covid en klimaat, zelfde straat (zonder einde)'
Mits vrije bijdrage op rek.nr van Climaxi BE40 0016 3236 1163, met vermelding 'Covid en klimaat', wordt een gedrukt ex. van de brochure naar je thuis gestuurd.
Meer info kan je bekomen via deze email