Dendrochronologe Valerie Trouet: ‘Ontbossing tegenhouden is extreem belangrijk’

In het voorjaar kwam het boek ‘Wat bomen ons vertellen’ van prof. Valerie Trouet uit. De hoogleraar woont in Tucson en doceert er aan de University of Arizona. Voorbije zomer zou ze naar België komen om een tournee te doen met boekvoorstellingen. Door de Covid-maatregelen is die hele planning in het water gevallen. Het was dus nog afwachten hoe het boek hier zou onthaald worden. De reacties komen intussen binnen en die zijn erg positief.

Hoe gebeurt die analyse dan juist? Moeten de bomen daarvoor afgezaagd worden?

‘Om stalen te nemen van levende bomen gebruiken we een holle boor. Handmatig boren we in de stam van de boom. Daarmee halen we er een staal van die boom uit, de grootte van een potlood.
Als we veldwerk  doen hebben we dikwijls enkele honderden van die stalen mee, voor onderzoek in het labo. We lijmen de stalen in houders en schuren die heel fijn op, zodat de ringen en anatomie van het hout heel duidelijk worden. En dan bekijken we die onder een microscoop.  Eerst wordt de breedte van elke ring gemeten en die info linkt de microscoop dan aan een database in de computer en dan vergelijken we de patronen die we zien tussen de verschillende bomen.’

Voor uw doctoraatsstudie maakte u een onderzoek van exotisch hout; waarom was dat belangrijk? Waren de bevindingen ook toepasbaar op ander hout?

‘De vorming van jaarringen gebeurt vooral in gematigde streken waar er elk jaar een winter is, dus buiten de tropen: in Europa, de VS, Rusland, China. Je hebt een winter nodig opdat de boom zou stoppen met groeien. Als de boom niet stopt met groeien, zie je ook geen jaarlijkse ring. Om verschillende redenen is dat evidenter in meer gematigde streken dan in de tropen. Het is niet onmogelijk in de tropen maar het is veel complexer. En dus daarom wou ik dat in Tanzania gaan onderzoeken, hoe de bomen reageren op het tropisch klimaat. De tropen zijn ver onderbestudeerd. Ik wou kijken of het mogelijk was om daar pionierswerk te doen.

Het is niet onwaarschijnlijk dat er nog oudere bomen zijn?

‘Dat is niet onmogelijk. Ons vakgebied is ontstaan in het westen van de VS, hier in Tucson, ongeveer een eeuw geleden. We hebben hier dus al veel oude bomen onderzocht. Maar er zijn hele regio’s waar er tot nu toe weinig onderzoek is gedaan. Ook in het westen van de VS hebben we nog niet elke boom onderzocht. Het is thrilling wanneer je op zo’n expeditie enkele honderden stalen verzamelt, op zoek naar de oudste boom. Dat is ook zo’n beetje competitie tussen onderzoekers, om die te kunnen vinden.’

Redeneringen zonder inhoud

De jaarringen kunnen ons bewijs leveren van het huidig klimaat op aarde en welke rol ons gedrag daarin heeft?

‘Elke jaarringenreeks toont die temperatuurverandering in de 20^ste eeuw aan. Daar is geen twijfel aan. Met de jaarringen plaatsen wij die stijging in de huidige context en tonen hoe uitzonderlijk die is in de voorbije 2000 jaar. Aantonen dat dat komt door ons menselijk handelen, doen we niet meteen met jaarringen. Daarvoor moeten we onze resultaten samenleggen met andere vakgebieden. Om aan te tonen dat met meer CO₂ in de atmosfeer de temperatuur stijgt,  heb je geen jaarringen nodig. Dat zijn fysische wetten, die we al kennen sinds de 19^de eeuw.’

Toch blijven daar kritische stemmen over? Hoe is dat te verklaren?

‘Dat het klimaat opwarmt en dat dat komt door een stijging van het broeikasgassen in de atmosfeer en dat wij degene zijn die daarvoor zorgen, dat zijn wetenschappelijke feiten. Wie dat betwist, moet ook de werking van antibiotica betwisten. Dan kan je evengoed de zwaartekracht in twijfel trekken. Maar dat doen de klimaatontkenners niet, want dat komt hun politiek niet uit. Dáárom wordt de klimaatopwarming  betwist. Het is net zo met  de vaccinatie, zoals we dat nu zien gebeuren in de Covid-crisis: die wordt ook betwist. Het is geen toeval dat het dezelfde mensen zijn die de klimaatverandering in twijfel trekken, die beslissen om ook die wetenschap te gaan betwisten. Jammer genoeg geeft dat veel tractie…’

Is het dan om ideologische reden dat de klimaatproblematiek wordt ontkend? Mss is het ook partijpolitiek?

‘Partijpolitiek misschien iets minder, maar idd om ideologische reden. En om het geld in de oliesector en de lobby die daar achter zit. Daar kan ik me behoorlijk over opwinden! Het maakt mij ook moe omdat het zo’n vuil spel is. Daar zitten redeneringen bij die geen steek houden: omdat het vroeger (in de middeleeuwen) ook warm geweest is, zou de huidige klimaatopwarming niet door de mens gebeuren?! Het zijn redeneringen die nergens op slaan. Het is ook moeilijk om daar tegen in te gaan. Hoe discussiëren met iemand wiens redenering niet logisch is?’

Het inzicht van het belang van bomen neemt toe, ook in Europa. Zal herbebossing voldoende zijn?

‘Nee. Ik wil meteen duidelijk zijn. Er zijn twee dingen: ontbossing tegengaan is extreem belangrijk. Verhinderen dat er nog meer verregaande ontbossing doorgaat zoals in Brazilië, is een van de belangrijkste dingen die we moeten doen. En herbebossing  kan beslist helpen. Bossen zijn voordelig voor meer dan alleen het klimaat: voor biodiversiteit, voor menselijke gemoedsrust, houtproductie en zo veel meer.
Maar als klimaatoplossing is dat bijlange na niet genoeg. Als je denkt aan de fossiele brandstoffen die we nu aan het opbranden zijn: dat waren oorspronkelijk plantenresten die vele miljoenen jaren geleden in de grond terecht zijn gekomen en daar zijn omgevormd tot olie, gas en steenkool. Wij zijn dat nu allemaal in honderd jaar aan het opbranden! Dan moeten we niet denken dat we door wat nieuwe bomen te planten, in een jaar of zelfs in tien jaar, dat we dat kunnen compenseren. Natuurlijk kan dat niet! Die tijdschalen zijn zo verschillend. Daarbij komt er zoveel CO₂ vrij, dat je dat door de planeet vol te planten met bomen,  niet uit de lucht kan halen! Dat kan niet. Zelfs puur kwantitatief klopt dat niet.'

'Afgezien daarvan, -ik heb het al een paar keer gezegd en het is mss een beetje controversieel om dat te zeggen-, maar bomen planten is gemakkelijk. Het is zoals kinderen maken: dat is makkelijk. Maar ze opvoeden en ze in leven houden vraagt het vele werk. Het is hetzelfde met bomen. Iedereen is voor het aanplanten van bomen. Zelfs Trump! Want wie is er nu tegen het aanplanten van bomen?! Ze planten is niks! Je moet zorgen dat ze in leven blijven! Zodra een boom sterft is alle moeite voor niks geweest. Dan komt al die CO₂ gewoon terug in de lucht. Dus moet je die bossen ‘managen’: je moet ze om te beginnen  voldoende water en land geven. Nog een delicate zaak is welke bomen te planten. Plant je bomen die heel lang leven, dan nemen ze wel veel  CO₂ op maar ze groeien ook heel traag, die nemen maar heel traag  CO₂ op. Of plant je bomen die heel snel CO₂ opnemen, maar die leven dan niet zolang. En wat doe je dan met dat hout? Bomen planten  is niet genoeg. Enkel als er met heel de levenscyclus van die boom wordt rekening gehouden, kan dat  bijdragen aan een oplossing in de klimaatproblematiek. Maar een halve oplossing is geen oplossing.’

We kunnen het hout ook op een andere manier gaan gebruiken, zegt u. Hoe ziet u dat?

‘Door fotosynthese nemen bomen  CO₂ op uit de lucht. In die zin zijn ze prima om de stijging van het broeikasgas tegen te gaan. Een deel van de CO₂ die ze opnemen, gebruiken ze om bladeren en takjes te vormen. Maar dat is eigenlijk geen opslag want die bladeren vallen dan weer en dan komt die CO₂ terug vrij. De opslag van het  CO₂ gebeurt in het hout van een boom. Dat is waar het CO₂  effectief uit de lucht wordt genomen en opgeslagen in de boom. Dus als je een vijfhonderd jaar oude boom hebt, blijft die  CO₂ vijfhonderd jaar uit de lucht. Als we dat hout duurzaam gebruiken -daarvoor hoeft die boom niet levend te zijn- bv in een vijfhonderd jaar oud herenhuis in Antwerpen of Brussel, met houten balken in het dak, dan is dat ook  CO₂ die opgeslagen is en langdurig kan opgeslagen blijven. Ik ben dus een groot voorstander van het gebruiken van hout in gebouwen en andere toepassingen waar hout op langdurige schaal kan ingezet worden.’

Zijn er bepaalde regio’s waar het tegenhouden van de ontbossing belangrijker is?

‘Vanuit klimaat-standpunt hangt het ervan af welke bossen meest  CO₂ opnemen en dan zijn het toch vooral die regenwouden; die groeien het snelst en het meest. En ook, als je denkt aan de geografische uitgestrektheid van die regenwouden: dat gaat om gigantische hoeveelheden bossen; en dan komen daar ook biodiversiteit en andere aspecten bij kijken.’

Het komt erop neer dat vooral de ontbossing in Zuid-Amerika en andere tropische regio’s moet worden tegengehouden?

‘Exact. En met figuren zoals Bolsonaro is het daarom des te meer uitkijken wat daar gebeurt.’

Armand Pien

Is er een verband tussen de jaarringanalyse en de straalstroom?

‘Dat is een heel actueel onderzoek waarmee we nu bezig zijn. Ik heb er in 2018 al  over gepubliceerd. Toen ik besefte dat we aan de hand van jaarringen de bewegingen van de straalstroom in het verleden konden reconstrueren, zag ik hoe ongelooflijk veel we met die jaarringen kunnen doen. De straalstroom, dat zijn winden op tien kilometer boven het aardoppervlak; op de hoogte dus van vliegtuigroutes. En die winden waaien vooral oostwaarts, dus van het westen naar het oosten. Die bepalen voor een groot stuk het klimaat op het aardoppervlak. Je kan de straalstroom zien als de grens tussen de koude lucht van het poolgebied en de warme lucht van de tropen. Maar de straalstroom waait niet altijd in een rechte lijn. Die maakt ook golven waardoor koude lucht ook naar het zuiden en warme lucht naar het noorden tipt. Dus de positie van de straalstroom creëert extremen in het klimaat: hittegolven en koudefronten, droogtes en overstromingen. Alle soorten extremen zijn gelinkt aan de straalstroom. En aangezien de straalstroom zo hard het klimaat op het aardoppervlak bepaalt, kan je aan de hand van jaarringen die door dat klimaat beïnvloed zijn, de straalstroom reconstrueren. Door dat te doen hebben we gezien dat de straalstroom  sinds de jaren zestig eigenlijk meer een golfbeweging maakt -terwijl dat in het verleden eerder een rechte lijn was. En dat is heel belangrijk omdat dat extremen in het klimaat teweeg brengt.’

Geo-engineering stelt dat we artificieel kunnen ingrijpen op de klimaatverandering. Dat er ingrepen mogelijk zijn om de klimaatopwarming tegen te houden. Ligt daar een oplossing of een volgend probleem?

‘Geo-engineering is een redelijk breed begrip, waar ook Carbon Capturing Storage (koolstofcaptatie: het afvangen en ondergronds opslaan van kooldioxidegas, red.) bij hoort. Deze toepassing  is redelijk risicoloos. Anderzijds is er het Solar Radiation Management (zonnestralingsbeheer waarbij getracht wordt zonlicht op grote schaal te weerkaatsen of te filteren, om daarmee de opwarming van de aarde tegen te gaan, red.). En dat is heel gevaarlijk. In de eerste plaats al op geopolitiek vlak. Het is een van de goedkoopste oplossingen: mensen zoals Bill Gates of Elon Musk zouden dat met weinig moeite kunnen realiseren. Het idee is om vulkanen na te bootsen op een artificiële manier. Vulkanen stoten aerosols uit in de stratosfeer en die leggen een soort sluier rond het aardoppervlak waardoor de zonnestralen voor een deel worden teruggekaatst en  het dus effectief kouder wordt op aarde. En aan de hand van jaarringen weten we dat dat voor een paar jaar de aarde afkoelt. Maar als je dat dan doet, moet je dat ten eerste constant doen om die aarde afgekoeld te krijgen, ten tweede doet dat niets aan de verzuring van de oceanen of alle andere neveneffecten van  CO₂ -uitstoot. Het zorgt dus enkel voor een tijdelijke afkoeling op aarde. Ten derde, zodra je ermee stopt, is het effect weg. Het doet enkel iets op korte termijn en neemt de oorzaak niet weg. En ten vierde, wat wij dan gevonden hebben door ons onderzoek, dat het enkel het klimaat zal afkoelen en dat het voor de rest geen effect heeft op de rest van het klimaat.'

'Het klimaat is een heel complex systeem, waarin we zien dat  de veranderingen in het klimaat ook een invloed hebben op de straalstroom, dat het verandering in neerslagpatronen teweegbrengt en zo verder. Alles hangt samen op een heel complexe manier. Het is dus een illusie dat je met geo-engineering de temperatuur kan doen dalen op aarde en dat al de rest hetzelfde zal blijven. Het kan complexe veranderingen in neerslagpatronen teweeg brengen, met droogtes in bepaalde regio’s en overstromingen in andere. En dat wordt dan geopolitiek heel gevaarlijk. Wanneer een land dan beslist om die techniek toe te passen, die in een ander land droogtes creëert, dan geeft dat heel grote risico’s. En daar bestaat ook heel weinig wetgeving rond. Het is beangstigend als je bedenkt dat iemand dat zou kunnen doen en dat daar eigenlijk qua internationale wetgeving niets voor opgesteld is.’

Hoop in een samenloop van crisissen

Kan de huidige Covid-crisis ons iets bijbrengen in het klimaatprobleem, maakt die ons wakker? Kan die ons helpen om de planeet terug ‘on track’ te krijgen?‘Helpen is niet het juiste woord. Er zijn teveel mensen gestorven om dit als silver lining (metafoor uit het Engels: negatieve gebeurtenis kan een positief aspect hebben, red.) te zien. In heel algemene termen kan het in gedragsverandering misschien wel helpen. Met de Covid-crisis is wel heel duidelijk geworden dat we de experten nodig hebben, dat we naar hen moeten luisteren. Het lijkt mij dat die houding ook wel een beetje overgeheveld wordt naar de klimaatcrisis. Enerzijds denk ik dat de Covid-crisis wel duidelijk maakt dat het anders kan in levensstijl, bv dat je niet elke dag uren in de file hoeft te zitten en dat thuiswerk daarin een optie is. Net zo met vliegreizen: voor vele van die verplaatsingen biedt telewerk een oplossing. Dus, een minder koolstofintensieve levensstijl houdt ook in die zin niet een minder kwalitatief leven in.
Anderzijds is het ook een enorme economische crisis. Om de klimaatverandering aan te pakken hebben we grote investeringen nodig die nu voor een paar jaar worden uitgesteld, omdat we dat geld voor andere dingen zullen nodig hebben.'

'Wat nu gebeurt  is een samenkomen van crises, de klimaatcrisis met hier in Amerika de bosbranden en de orkanen, de Covid-crisis met meer dan 225.000 doden, onze democratie staat op omvallen, ... Dat zijn allemaal crisissen die samenkomen en dat is nooit goed. Je kan dat niet allemaal in eens aanpakken. Dus, ja...'

Denkt u dat het mogelijk is om in het neoliberaal marktsysteem waarin we zitten, dat die structurele verandering kan gebeuren?

‘Ik denk het wel. Wat mij hoop geeft is de economie. Want de economie geeft een zo duidelijk signaal. Het is niet alleen om het klimaat dat hernieuwbare energie zo sterk vooruit gaat. Ook economisch gezien zijn het ‘by far’ de meest rendabele energiebronnen. Fossiele brandstoffen zijn echt een stille dood aan het sterven. De piek is voorbij. Die was in 2017-2018. Wie daar nu nog aan wil volhouden, leeft echt in het verleden. Die economische transitie is bezig. Ze is hier. En dat gaat ontzettend snel, met de technologie die we nu hebben. Eens die competitie er is, zal het nog sneller gaan. En als je daar niet in mee bent, ben je meer problemen aan het creëren dan enkel het klimaatprobleem. Alleen al een blik op de aandelen van de hernieuwbare energie versus de aandelen in de fossiele energie, toont overduidelijk welke richting we economisch gezien uit moeten. En eens de economie verandert, heeft de politiek geen keuze meer’.

Is het dan enkel nog een kwestie van tijd?

‘Het is inderdaad een kwestie van tijd dat die verandering gaat gebeuren, maar we moeten dan zien of dat genoeg zal zijn. Als die stap vooruit weer wordt ingehaald door de klimaat- of een andere crisis  zal het in een balans moeten gebeuren.’  

Hoe kijkt u naar de Green Deal van de EU?

‘Heel positief. Grote economische spelers maken beloftes en dat is heel belangrijk. Als Trump hier herverkozen wordt, zal dat enkel windeieren geven. Wanneer de rest van de wereld vooruitgaat en de VS blijven stilstaan in een conservatief economisch programma, tja, dan zetten de VS zich buiten spel.’

Is er nog hoop voor onze planeet?

‘Voor onze planeet sowieso. Voor de mensheid valt het nog te bezien. Ik haal hoop uit het feit hoe snel die verandering kan gaan. Economische verandering en transitie in energie kunnen heel snel gaan. Maar dit zijn wel de beslissende jaren.’

Nog een laatste vraag: U vindt het belangrijk dat er meer vrouwen aan onderzoek doen. Waarom is dat zo?

(lange stilte) 'Om heel veel verschillende redenen. Omdat vrouwen minstens even slim zijn als mannen. En dat geldt voor alle andere minderheden net zo. Er is geen enkele reden waarom eender welk vakgebied gedomineerd moet zijn door een segment van de bevolking. Dat is al eeuwen wel het geval en dat komt ons niet ten goede. Ik las net nog wat er in de VRT gebeurt, met de ene blanke man na de andere die in raden en directie zitten te sjoemelen: genoeg daarmee! Als je naar de aanpak van de Covid-crisis kijkt, welke landen doen het beter? Die landen die geleid worden door vrouwen: Duitsland, Nieuw Zeeland, Thaiwan, IJsland, Finland. Het moeten niet enkel vrouwen aan de macht zijn, helemaal niet. Er is nood aan diversiteit en die is er niet op dit moment. Dat is het probleem: gebrek aan diversiteit.'

Mag ik dat afronden met een quote uit een Tegenlicht-docu? ‘If the world will change, it will be by women’.

'Helemaal mee eens.'

Dank u voor dit boeiende gesprek.

Wim Schrever – Climaxi vzw