Een ecologische levensstijl: welke samenleving is daarvoor nodig?
Het ontbreken van rechtvaardigheid in klimaatbeleid heeft geleid tot kritiek en weerstand, vaak vanuit populistische hoek. In werkelijkheid treft de klimaatcrisis vooral de armsten, terwijl de rijksten het meest profiteren van de huidige situatie. Het is cruciaal om sociale rechtvaardigheid te integreren in klimaatbeleid om publieke steun te vergroten en ongelijkheden te verminderen.
Een nieuwe eco-sociale overeenkomst, ontwikkeld via brede maatschappelijke dialoog, kan ecologische duurzaamheid en sociale rechtvaardigheid combineren en polarisatie tegengaan. Historisch gezien werden sociale en ecologische doelen vaak gescheiden behandeld, wat vooruitgang in beide domeinen belemmert. Klimaatmaatregelen, zoals het verminderen van consumptie of terugdringen van vervuilende industrieën, treffen vaak kwetsbare groepen harder en vergroten ongelijkheid. Tegelijkertijd kunnen goed ontworpen welvaartsmaatregelen, zoals universele basisdiensten en arbeidstijdverkorting sociale ongelijkheid verminderen en tegelijkertijd de ecologische voetafdruk verkleinen.
Door minder te werken, daalt de consumptie en verschuift de tijdsbesteding naar duurzamere activiteiten zoals zorg en vrije tijd. In Zweden leidde een daling van 1% in werkuren tot een afname van 0,8% in uitstoot. Arbeidsduurvermindering moet wel eerlijk worden ingevoerd, met subsidies voor lage inkomens om economische onzekerheid te voorkomen of zonder loonverlies. Daarnaast zijn aanvullende prikkels nodig om koolstof intensieve consumptie te verminderen. Universele basisdiensten bieden toegang tot gezondheidszorg, openbaar vervoer, huisvesting en kinderopvang. Dit verlaagt de ecologische voetafdruk aanzienlijk, bijvoorbeeld via energie-efficiënte sociale huisvesting en emissiearme openbaar vervoerssystemen. Tegelijkertijd helpen universele basisdiensten sociale spanningen te verminderen door basisbehoeften voor iedereen toegankelijk te maken. Enkele vingerwijzigingen hierbij zijn de volgende. Ontwikkel een geharmoniseerd kader dat welvaart en rijkdom eerlijk verdeelt over landen en sectoren, in lijn met klimaatdoelen. Ontwikkel nieuwe visies op welvaart en welzijn, gebaseerd op duurzame levensstijlen in plaats van consumentisme. Participatieve modellen zoals burgerfora kunnen publieke steun en samenwerking vergroten. Richt beleid op het verminderen van koolstof intensieve consumptie met een focus op sociale gelijkheid. Progressieve belastingheffing kan hierin een belangrijke rol spelen.
De combinatie van klimaatbeleid en welvaartshervormingen biedt een kans om zowel sociale als ecologische doelen te bereiken. Door synergiën te benutten tussen maatregelen zoals arbeidsduurvermindering en universele basisdiensten en met een focus op rechtvaardigheid en participatie, kunnen we een duurzame en eerlijke toekomst realiseren.
Voor structurele verandering is samenwerking tussen diverse actoren noodzakelijk. Bedrijven, overheden, burgers, wetenschappers en media moeten zich verenigen rond gedeelde doelen. Door burgerfora in te zetten voor beleidsvorming en door sociale en milieubewegingen te verbinden, kan de legitimiteit van het beleid worden vergroot en kunnen machtige belangen die verandering tegenhouden worden tegengegaan. Beleidsmakers moeten duurzame levensstijlen beschouwen als een interdepartementale prioriteit in plaats van louter een milieukwestie.
Heldere en consistente communicatie is cruciaal. Publieke bewustwording over de impact van levensstijlkeuzes moet gepaard gaan met erkenning van de structurele aard van de transitie. Diversiteit in communicatiemiddelen – zoals media, onderwijs en gemeenschapsorganisaties – kan helpen misleidende informatie te bestrijden. Bovendien zijn alternatieve verhalen over wat een goed leven betekent nodig om de huidige, consumentistische normen te doorbreken. Ongecontroleerde economische groei wordt als universeel doel nagestreefd, terwijl deze vaak ten koste gaat van natuurlijke hulpbronnen. Een aanzienlijke ontkoppeling van groei en hulpbronnengebruik is niet zichtbaar. Daarom moet groei gedifferentieerd worden op basis van duurzaamheid en circulaire economie. Creëer groeionafhankelijke welvaartssystemen en ondersteun werknemers in vervuilende industrieën bij hun transitie.
Klimaatbeleid richt zich ook te vaak op afzonderlijke problemen, zonder de bredere samenhang te erkennen. Vrijwillige maatregelen domineren, uit angst voor kiezersreacties. Daarom moeten consistente beleidsstrategieën met keuzebeperkingen voor schadelijke levensstijlen en strenge regelgeving voor emissie-intensieve consumptie ontworpen worden. Bevorder sociale rechtvaardigheid via belastingen en verboden, ondersteund door publieke aanvaarding. Er is ook veel invloed van gevestigde belangen. Machtige actoren met belangen in de status quo vertragen verandering door hun financiële middelen en institutionele toegang.
Daarom moeten democratische processen tegen onevenredige invloed worden beschermd. Verhoog transparantie in lobbyactiviteiten en gebruik burgerfora om maatschappelijke belangen te vertegenwoordigen.
Subsidies en lage prijzen voor vervuilende activiteiten maken schadelijke levensstijlen aantrekkelijker en betaalbaarder. De doorrekening van milieukosten via koolstofbeprijzing moet worden geforceerd en huishoudens met lage inkomens ondersteund om prijsstijgingen te compenseren. Leg de sociale onrechtvaardigheid van het huidige systeem bloot. Consumptie gebaseerde idealen domineren media en marketing, wat materialisme en overconsumptie aanmoedigt. We moeten dus alternatieve verhalen over een goed leven stimuleren, gebaseerd op duurzaamheid en culturele waarden. Beperk reclame, vooral voor kinderen, en gebruik publieke omroep om duurzame idealen te promoten. Ongelijkheid in inkomen en macht belemmert participatie en versterkt populisme. De levensstijl van de superrijken creëert onhaalbare sociale verwachtingen. Introduceer progressieve belastingmaatregelen, investeer in betaalbare huisvesting, publieke gezondheidszorg en onderwijs, en bevorder participatie via inclusieve processen, zo stelt het EU 1,5° lifestyles project.
Vaak schuiven burgers, bedrijven en overheden de verantwoordelijkheid voor klimaatmaatregelen op elkaar af. Die ‘verantwoordelijkheidspingpong’ vertraagt vooruitgang. Het vastleggen van duidelijke rollen en verantwoordelijkheden is cruciaal. Transparantie in lobbyactiviteiten en het reguleren van buitensporige invloed van bedrijven op beleid zijn daarbij noodzakelijk. Forums waarin alle belanghebbenden samenwerken aan concrete oplossingen kunnen wederzijds begrip en daadkracht bevorderen. De transitie naar een duurzame toekomst vereist een integrale aanpak waarin structurele veranderingen, eco-sociale rechtvaardigheid, samenwerking en heldere communicatie centraal staan. Alleen door gezamenlijk verantwoordelijkheid te nemen en duurzaam beleid breed te verankeren, kan de 1,5°C-doelstelling worden bereikt.
Sammy Roelant
