Pandemiepatenten: winst voor gezondheid

Daar gaan we weer: we zitten in een vierde coronagolf. Hoewel politici steevast het rijk der vrijheid en een laatste inspanning beloven duikt het vermaledijde virus steeds weer op. In nieuwe gedaanten. En dat laatste is net het probleem. Besmettelijker varianten doorkruisen de vaccinatiecampagne. En die besmettelijker varianten kunnen ontstaan zolang er landen zijn waar het virus makkelijk circuleert, bijvoorbeeld omdat er nauwelijks gevaccineerd wordt. In de EU zijn 60 % van de mensen gevaccineerd. In Afrika is dat slechts 5 %. Dat heeft alles te maken met toegang tot vaccins en betaalbaarheid. De Verenigde naties spreken van Vaccinapartheid. Vele stemmen pleiten voor het (tijdelijk) opheffen van de intellectuele rechten of patenten op vaccins om de pandemie te bedwingen.

Dat er steeds varianten ontstaan is simpelweg het gevolg van natuurlijk selectie. Zoals bij elke soort ontstaan er mutaties, en als die een voordeel bieden kunnen die zich verspreiden over een populatie. Zo’n voordeel kan bij een virus bijvoorbeeld zijn dat ze besmettelijker is. Dit is ook een vorm van kansberekening: hoe meer het virus circuleert, hoe maar kans er bestaat dat er een ‘succesvolle’ mutatie kan optreden. Daarom stellen wetenschappers en organisaties als de Wereldgezondheidsorganisatie steeds dat we met zijn allen maar veilig zullen als er mondiaal voldoende mensen zijn gevaccineerd en het virus overal bedwongen is. Het virus is immers een objectief gegeven met een eigen dynamiek dat zich geen ene moer aantrekt van landsgrenzen. Dus zolang er sommige landen kunnen fungeren als biologisch laboratorium voor het virus bestaat het gevaar dat nieuwe varianten zich ontwikkelen of dat bestaande varianten opnieuw langs de achterdeur een land binnensluipen. Los daarvan zo lang de pandemie in sommige gebieden de politieke, sociale en economische situatie destabiliseert zal dat zich in een geglobaliseerde wereld ook elders laten voelen. Denk maar aan de nauw verbonden internationale voesdelproductieketen.

Zo bekeken lijkt het in het belang van de volledige mensheid om de vaccins zo makkelijk en breed mogelijk beschikbaar te maken en te verspreiden. Een gegeven dat overigens reeds van bij de aanvang van de crisis werd benadrukt en politiek op tafel lag. Toch waren er een aantal zaken die deze verspreiding in de weg stonden. Enerzijds was er sprake van een soort vaccin-nationalisme. Waarbij sommige landen de export van vaccins verboden om de eigen bevolking te kunnen vaccineren en een reserve aan vaccins aan te leggen. Anderzijds is er het feit dat de rechten op de productie van de vaccins, de patenten, eigendom zijn van private firma’s (dit klopte niet helemaal in het begin maar straks meer daarover). Die hebben als voornaamste doel: winst maken. De kans dat pakweg Pfizer uit menslievendheid enkele tientallen miljoenen gratis vaccins. Dit nog los van het feit dat ze zelf niet eens de productie voldoende zouden kunnen opschalen om dit te doen. Kortom: voor de vaccinproducenten is er een ideale economische situatie ontstaan: een bijna monopolie over een schaars en gegeerd goed. En hoe langer deze situatie blijft bestaan hoe beter voor de winst. Dus in de zin is de pandemie een gigantische melkkoe voor deze bedrijven.

Er zal dus maar een oplossing kunnen voor ons allen, een einde aan de lockdowns, de mondmaskers, de handgels en niet te vergeten de miljoenen doden als er mondiaal voldoende vaccins kunnen geproduceerd worden. In die zin staat de politiek voor een simpele keuze: het beschermen van de winsten van een aantal private bedrijven of de mondiale volksgezondheid. Daarom lanceerden India en Zuid-Afrika, niet toevallig landen met een armere bevolking, in oktober 2020 de vraag bij de Wereldhandelsorganisatie om (tijdelijk) patenten te stoppen op zaken die ons kunnen helpen de pandemie te bestrijden (zoals vaccins en geneesmiddelen). Meer dan honderd landen, waaronder de VS, staan intussen achter dit voorstel. Ondanks de dagelijks duizenden doden, zijn er echter nog een aantal spelers dit tegenhouden: de Europese Commissie, Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk, Zwitserland en de betrokken farmabedrijven. Hiermee keren deze landen en organisaties zich tegen belangen van de eigen bevolking.

De argumenten om de patenten niet los te laten zijn echter zeer dunnetjes. Zo haalde Bart De Wever in een interview dat het beschermen van eigendomsrechten tegen de overheid de kern van de liberale democratie is. Niet alleen maakt dit duidelijk waar in de waardenkeuze tussen ‘recht op leven’ of ‘recht op eigendom’ de prioriteit van de NVA-voorzitter ligt, er zijn ook heel wat feitelijke kanttekeningen bij te plaatsen. Zo werd het Astra Zeneca vaccin (eigenlijk Oxford vaccin) bijna volledig ontworpen met publieke middelen. Het was ook de bedoeling het vaccin publiek beschikbaar te maken. Het is echter druk geweest van een aantal private donoren van Oxford (zoals de Gates Foundation) die de universiteit hebben verplicht met een private partner samen te werken. Een keuze die voor vele doden heeft gezorgd en vele overheden veel extra geld heeft gekost in de strijd voor schaarse vaccins. Maar ook de andere vaccins zijn grotendeels met publieke middelen gemaakt. We verwijzen hierbij niet alleen naar traditionele gegevens als de meestal publieke gefinancierde scholing van onderzoekers, of het beschikbaar wetenschappelijke corpus van universiteiten die bedrijven gratis kunnen aanwenden maar voor deze pandemie is er effectief gekozen om alles zo snel mogelijk te delen met de producenten. Ze hebben financiële steun gekregen om het vaccin te ontwikkelen en door de voorbestellingen aan een vastgestelde prijs was hun winst op voorhand verzekerd. In feite is dit voor een groot stuk een voorbeeld van het privatiseren van winsten en het socialiseren van lasten. Een gegeven dat de NVA-voorzitter in zijn populistische universum graag buiten beschouwing laat.

In hetzelfde interview als dat van De Wever toonde Marc Van Ranst zich geen voorstander van het vrijgeven van de patenten, ik vermoed om praktische redenen binnen onze politieke context. Hij vond vooral dat de bedrijven moesten helpen met het opstarten van de productiecapaciteit elders omdat daar het probleem zou liggen. Ook dit is bezijden de waarheid: verschillende landen, zoals Pakistan, Bangladesh, Indië hebben wel degelijk voldoende know how en capaciteit om de productie op te starten. Het enige wat hen tegenhoudt is het recht om die productie op te starten, en dus de afschaffing van de patenten.

Kortom het beëindigen van de pandemie is voor een stevig deel een politieke beslissing. Een die wordt vertraagt door gelobby van diegenen die garen spinnen bij de pandemie, ideologische verstarring en dergelijke. Het is met andere woorden een machtskwestie. Vandaar dat het zeer belangrijk is dat hier een tegenmacht wordt georganiseerd en dat die een stevige stem krijgt. Vandaar dat een coalitie van organisaties de Lights for lives March for Vaccine Justice organiseert. Climaxi maakt daar deel van uit en vindt de discussie over gelijke rechten momenteel belangrijker dan het al dan niet geloven in vaccins. Die discussie ligt buiten het spectrum van onze organisatie. Tegelijkertijd zijn wij bezorgd over de toenemende autoritaire tendensen in onze maatschappij én de recuperatie van de anti-vaccin beweging door extreem-rechts. Climaxi maakte eerder ook een brochure over de relatie tussen Covid en Klimaat. Die kan je hier lezen. Je kan ze ook bestellen via info@climaxi.be

Een initiatief van European Citizens’ Initiative Right to Cure - No Profit on Pandemic. Zij roepen op om op dinsdag 30 november, de eerste verjaardag van het initiatief “Geen Winst op de Pandemie” om 17 h uur naar het Luxemburgplein te komen in Brussel, in het zwart of sober gekleed om het protest kracht bij te zetten. 

Er is ook een petitie die je hier kan tekenen.

Sammy Roelant